Jak to zrobiliśmy:

W Warszawie, na ulicy Tarczyńskiej, rozpoczynały się tygodniowe warsztaty fotograficzne zorganizowane z myślą o okolicznych dzieciach i młodzieży. Pomysł animatorów – Agnieszki i Tomka – był taki, aby w ciągu tygodnia przejść drogę od najstarszych do najnowszych technik fotograficznych. Dlatego tematem pierwszego dnia były fotogramy – obrazy wykonywane bez aparatu fotograficznego, ale możliwe do stworzenia dzięki zaimprowizowanej fotograficznej ciemni oraz światłoczułemu papierowi – technika ta zwana jest również luksografią (rysowanie światłem). Do tworzenia fotogramowych kompozycji potrzebne były płaskie przedmioty o różnych kształtach i wzorach. Dzieci przyniosły m.in. ażurowe serwetki i firanki, nożyczki, guziki z dziurkami, spinacze do papieru, sitka, okulary przeciwsłoneczne, piórka, kolczyki, widelce, drobne ziarna i kasze, liście, kwiatki. Animatorzy opowiedzieli, na czym polegają światłoczułość i zasady działania ciemni, po czym dzieci samodzielnie tworzyły kompozycje na różne tematy (m.in. autoportret, kosmos, wakacje, dziwne zwierzę). Po wywołaniu zdjęcia zostały wypłukane i powieszone na sznurku, żeby wyschły.

Fotogramy pozwoliły wprowadzić dzieci w świat zupełnie im nieznanej fotografii analogowej. Pod koniec tygodniowych warsztatów, fotogramy, wraz z innymi zrobionymi przez uczestników zdjęciami, znalazły się na wystawie podsumowującej wspólną pracę.

projekt „Laboratorium Animatorni” Towarzystwa Inicjatyw Twórczych „ę”
Agnieszka Pajączkowska, Tomek Kaczor
Warszawa

Krok po kroku:

KROK 1: PRZYGOTOWANIE CIEMNI

Okno szczelnie zaklejamy kartonami lub materiałem – światło nie może przedostawać się przez żadną szczelinę. Jeden stół stawiamy pod lampą sufitową. Drugi z boku i przykrywamy ochronną folią. Na niej ustawiamy trzy miski (podpisane lub w różnych kolorach) – na wywoływacz, utrwalacz i wodę. Wlewamy do nich odpowiednie, wcześniej rozrobione z wodą (wg instrukcji na opakowaniu) odczynniki. Obok misek układamy rękawiczki/pęsety. Wkręcamy czerwoną żarówkę w oprawkę biurkowej lampki i stawiamy ją na pierwszym stole. Sprawdzamy, czy w ciemni jest rzeczywiście ciemno. Jeśli tak – robimy test, tzn. wykonujemy i wywołujemy dowolny fotogram (Uwaga! Należy pamiętać o ochronie papieru światłoczułego przed światłem białym – można go wyjmować z ochronnej folii tylko przy czerwonej żarówce).

KROK 2: TWORZENIE FOTOGRAMÓW

Na początek potrzebujemy przedmiotów, których użyjemy do kompozycji – dzieci mogą je przynieść wcześniej z domu. Zanim przystąpimy do pracy, tłumaczymy zasady działania ciemni, a tym samym – skutecznej i bezpiecznej pracy w pomieszczeniu (np. ścisły zakaz wkładania gołych dłoni do misek z chemią i zapalania białego światła bez pozwolenia). Zasady możemy wcześniej spisać na dużej kartce i powiesić na ścianie. Dzieci siadają wokół stołu i rozkładają na nim swoje przedmioty. Wybierają i przygotowują te, których będą chciały użyć do tworzenia kompozycji. Potem zapalamy czerwone światło i gasimy białe. Rozdajemy kartki światłoczułego papieru (Uwaga! Kładziemy papier na stole światłoczułą, czyli „śliską” stroną do góry!). Przy czerwonym świetle dzieci układają na papierach przedmioty zgodnie ze swoimi pomysłami, potem wstają od stołu. Migamy bardzo krótko górnym światłem (czas mignięcia pozwoli nam określić wykonany wcześniej test). Wyciągamy kartki spod położonych na nich przedmiotów i kolejno wywołujemy – najpierw wkładamy do wywoływacza (zwykle kilkanaście sekund, do minuty), potem do utrwalacza (kilka minut) i na koniec do wody. Wszyscy obserwują pojawiające się dzięki wywoływaczowi obrazy. Gdy wszystkie fotogramy są już w wodzie, możemy zapalić białe światło i obejrzeć efekty. Po wypłukaniu zdjęć pod bieżącą wodą wieszamy je na sznurku, przypinając klamerkami. Działanie możemy powtórzyć dowolną liczbę razy, proponując dzieciom kolejne tematy i dając im możliwość skorzystania ze wszystkich zgromadzonych na stole przedmiotów.

KROK 3: WYSTAWA FOTOGRAMÓW

Ważne jest, aby uczestnicy mieli okazję pochwalić się swoimi umiejętnościami i ich efektem. Możemy wspólnie przygotować wystawę prac (urozmaiconą np. dopisywaniem historii i interpretacji do poszczególnych fotogramów), połączoną z warsztatami, które dzieci przeprowadzą dla swoich rodziców.

WARIANTY:

Można stworzyć autoportret grupy przez „sfotografowanie” dłoni na światłoczułym papierze.
Kilka lub kilkanaście mniejszych obrazków można ułożyć w historię. Dzieci mogą w trakcie pracy wyciąć z papieru kształt postaci, która na kolejnych obrazkach będzie przeżywała przygody. Gotowe obrazki można nakleić na długi pasek papieru, a pomiędzy nimi spisać historię.

Jak to zrobiliśmy:

W czasach, gdy praktycznie każdy telefon potrafi wykonywać doskonałej jakości zdjęcia, na atrakcyjności zyskuje powrót do źródeł fotografii. Tak własnie stało się w Żurominie, niewielkim mieście na północnym Mazowszu. Tomek, animator, przeprowadził tam warsztat, w ramach którego uczestnicy sami zbudowali własne aparaty, wykonali nimi zdjęcia okolicy, a następnie wywołali je w ciemni. Aparaty powstały ze zwykłych metalowych puszek, a do ich zrobienia wystarczył czarny sprej i szpilka, która zamieniała zwykła puszkę w camera obscura. Z przebudowanymi puszkami w rekach uczestnicy ruszyli w plener. Już samo fotografowanie puszką, a następnie wywoływanie zdjęć przy świetle czerwonej żarówki kojarzy się dziś z magicznym procesem, a zdjęcia powstałe w tej technice też są mocno odrealnione i pobudzają wyobraźnię. W trakcie warsztatów powstały portrety uczestników oraz cykl zdjęć okolicy, które ułożyły się w subiektywny przewodnik po Żurominie.

program “Latający Animatorzy Kultury i Latający Socjologowie na Mazowszu” Towarzystwa Inicjatyw Twórczych „ę”
Tomek Kaczor, Jan Mencwel
Żuromin, Żuromińskie Centrum Kultury

Krok po kroku:

Krok 1: PRZYGOTOWANIE SALI

Warsztat musi odbywać się w godzinach, gdy na dworze jest jeszcze jasno, gdyż zdjęcia wykonuje się przy świetle dziennym. W zależności od ilości czasu można z tego uczynić część warsztatów lub – gdy czasu na działanie jest niewiele – można przygotować salę przed rozpoczęciem zajęć. Okna zaklejamy szczelnie czarną folią lub zasłaniamy kartonami – ważne, by dzienne światło nie prześwitywało za bardzo do środka sali. W półtoralitrowych butelkach z letnią wodą rozrabiamy odpowiednią ilość koncentratu wywoływacza i utrwalacza (zgodnie z instrukcją na opakowaniu). Rozrobione roztwory wlewamy do pierwszej (wywoływacz) i trzeciej (utrwalacz) kuwety, drugą i czwartą wypełniamy wodą. Podłączamy lampki ciemniowe.

Krok 2: WPROWADZENIE – CO TO ZNACZY CAMERA OBSCURA

Na dobry początek, by zachęcić uczestników, warto pokazać im puszkę i powiedzieć, że wkrótce każdy z nich zbuduje sobie z takiej puszki własny aparat fotograficzny. W kilku słowach wyjaśniamy zjawisko camera obscura (Leonardo da Vinci i pierwszy naukowy opis zjawiska, schemat działania, analogia do budowy ludzkiego oka). Warto w tym celu posłużyć się jakimś rysunkiem przedstawiającym zjawisko camera obscura lub ew. narysować to na tablicy. Jeśli warunki na to pozwalają, można dla zobrazowania zjawiska zamienić sale w camera obscura, wycinając w materiale wyciemniającym okno okrągły otwór o średnicy ok. 3 cm. Na przeciwległej ścianie powinien pojawić się wtedy obraz widoku zza okna. Następnie tłumaczymy zasadę działania papieru światłoczułego. Przy czerwonym świetle ciemniowym układamy jakiś obiekt na kartce papieru, na sekundę zapalamy białe światło, a następnie wywołujemy i utrwalamy papier. W efekcie otrzymujemy biały kształt przedmiotu na czarnym tle. W białych miejscach przedmiot odciął dopływ światła i papier tam nie zareagował. Reszta powierzchni, pod wpływem światła, po wywołaniu – zaczernia się.

Krok 3: BUDOWA APARATÓW

Wewnętrzne ścianki puszki trzeba wyciemnić, by światło, które będzie wpadać do środka przez otworek, nie odbijało się od błyszczących ścianek. W tym celu najlepiej zamalować wnętrze puszki oraz wewnętrzną część dekielka czarną farbą w spreju. Następnie w połowie wysokości puszki przebijamy pineską jej boczna ściankę. (Uwaga! – pineski nie wbijamy do końca! Dziurka będzie dobra, gdy tylko sam czubek pineski przebije ściankę. Zbyt duża dziurka spowoduje, że będziemy otrzymywać nieostre zdjęcia). Na koniec robimy jeszcze zaślepkę, która będzie zakrywać dziurkę. Do niewielkiego kawałka grubej taśmy klejącej podklejamy kawałek czarnej folii lub papieru. Dzięki temu w tym miejscu będzie on bardziej światłoszczelny. Tak przygotowaną zaślepką zasłaniamy otworek na zewnętrznej ściance puszki.

Krok 4: FOTOGRAFOWANIE I WYWOŁYWANIE

Do gotowych aparatów wkładamy w ciemni papier światłoczuły tak, by znajdował się on naprzeciwko otworka. (Uwaga! Strona z emulsją światłoczułą musi być skierowana w stronę otworka, a nie przylegać do ścianki). Z załadowanymi aparatami wychodzimy na zewnątrz i znajdujemy obiekt, który chcemy sfotografować. Aparat ustawiamy stabilnie w taki sposób, by otworek skierowany był w kierunku interesującego nas obiektu. (Uwaga! – nie wykonujemy zdjęć „z reki”). By rozpocząć naświetlanie, trzeba całkowicie odsłonić zaślepkę. Podczas fotografowania aparat musi stać nieruchomo. Czas naświetlania – w zależności od ilości światła – powinien trwać od ok. 30 sek. do 1,5–2 min. Po skończonym naświetlaniu z powrotem zaklejamy otworek zaślepką. Dopiero wtedy można poruszyć aparatem. (Pierwsze zdjęcie zwykle jest testem oświetlenia – w zależności od efektu utrzymujemy czas naświetlania bądź go skracamy lub wydłużamy.) Po naświetleniu zdjęcia wracamy do ciemni. Dopiero tu, przy czerwonym oświetleniu, możemy bezpiecznie otworzyć puszkę i wyjąć z niej papier. Papier kolejno wkładamy do wywoływacza – tam powinien pojawić się obraz (Jeśli zdjęcie się nie pojawia, to znaczy ze: a) było zbyt krótko naświetlane lub b) papier był włożony odwrotnie [stroną światłoczułą do ścianki, a nie do środka puszki], lub c) coś zatkało otworek; Jeśli zdjęcie się pojawia, ale szybko czernieje, to znaczy ze: a) było zbyt długo naświetlane lub b) aparat jest nieszczelny i światło wpada do środka jeszcze inna droga niż tylko przez otworek, lub c) prześwietliliśmy papier przy innej okazji – przed włożeniem do aparatu lub po wyjęciu, ale przed wywołaniem). Wywołane zdjęcie płuczemy w drugiej kuwecie, a następnie utrwalamy w trzeciej (utrwalacz). Dopiero wtedy, po kilkunastu sekundach kąpieli w utrwalaczu, możemy zapalić białe światło i przekonać się, jaki efekt otrzymaliśmy. Zdjęcia powinny utrwalać się przez ok. 10–15 min. Na koniec należy je dokładnie wypłukać (w ostatniej kuwecie lub pod bieżącą woda) i wysuszyć.

Krok 5: PREZENTACJA

Zdjęcia otrzymane metodą otworkową to negatywy. Można je zaprezentować po prostu w takiej surowej formie, np. rozwieszone na sznurku lub przyklejone do tektury czy ściany.

WARIANTY: 

Negatywy można zeskanować i w prostym programie graficznym (np. Paint) odwrócić kolory tak, by otrzymać obraz pozytywowy. Takie zdjęcia można wydrukować w większym formacie i zaprezentować w bardziej tradycyjnej, wystawowej formie lub jako pokaz slajdów w internecie.